La “MUJER” en la “MAR”: historias de sueños cumplidos

Entrevista Cope + Galicia do 20/06/22 ás 13:05 h:

Entrevista Cope Ferrol do 27/06/22 ás 13:20 h:

Entrevista de Jon Uriarte en Herrera en Cope o 29/06/22 ás 12:30 h:

Entrevista Radio Voz Ferrol do 28/06/22 ás 1315 h:

Entrevista en Mundo Rural de Radio 5 (RNE) do 06/07/22:

Entrevista Cope + Coruña do 12/07/22 ás 13:40 h:

Entrevista ES RADIO (ES ARTE) do 13/07/22 ás 12:50 h:

Entrevista ONDA CERO (Coruña) do 13/07/22 ás 13:20 h:

Entrevista COPE DE LA COSTA do 15/07/22 ás 13:30 h:

Entrevista Radio Voz (Un café con Eva) do 18/07/22 ás 10:10h:

Entrevista Mundo Fluvial e Marítimo (MFM-Paraguay) do 23/08/22:

Do minuto 04:30 ao 20:00 (colocar cursor debaixo, botón dereito, en abrir vínculo en nova pestana): 📌 MFMPY #87|✅️ Lanzamento e presentación de libros en Galicia, España e Huasco Puerto, Chile – YouTube

Tradicionalmente o mundo da mar sempre foi un coto privado para os homes. Pero afortunadamente, na actualidade a muller non ten ningún tipo de limitación para poder desempeñar calquera destino a bordo dos buques, tanto civís como militares; aínda que non sempre foi así. En España houbo que esperar á chegada da Constitución do 78, para que no curso do ano seguinte as mulleres por primeira vez puidésense matricular nas Escolas Superiores de Mariña Civil. Por iso, en 1984 xurdía a primeira oficial da Mariña Mercante; e en 1992, o primeira capitán. Na Armada, a primeira muller oficial con mando apareceu en 2005, e tras ela só houbo outras tres comandantes. Curiosamente, unha delas, é o única práctico militar en España, cargo que ocupa no Arsenal Militar de Ferrol. Froito de todos estes cambios, e desde 2022, a OMI decidiu que a data do 18 de maio sexa considerada como o día de referencia ao labor e presenza da muller no sector marítimo.

INTRODUCIÓN:

Aínda que tradicionalmente a historia pechou o paso da muller aos buques, sempre existiron excepcións. Na Mariña británica houbo períodos en que levaron mulleres a bordo de forma regulamentaria, pero só en casos especiais, e ademais eran esposas de oficiais, suboficiais, soldados ou mariñeiros, que basicamente se dedicaban ao humanitario labor de coidar a enfermos e feridos, como auxiliares, nas campañas de guerra contra Francia, España, Holanda e Dinamarca.

A Mariña francesa practicaba unha doutrina semellante á española ou británica, aínda que con algunha que outra excepción, como foi o dunha nova chamada Jeanette, muller dun gaviero, que participou no cordón de municionamiento a bordo do navío francés “Achille”, incendiado no combate de Trafalgar. Destacar que afortunadamente Jeanette foi salvada milagrosamente polos británicos cando o seu barco voou. Con todo, non foi a única, xa que existiu outra muller rescatada entre os sobreviventes do aquel buque. Con estes exemplos trátase de dar a coñecer que, aínda que as regras existían, déronse casos nos que as mulleres navegaron e prestaron apoio ao combate, aínda que nos decataramos destes feitos tras o afundimento do seu barco.

No caso da Armada Española, tal como sucedía co resto das Mariñas estranxeiras, só permitíase o traslado das familias cando ían ou regresaban de ultramar. Por iso, e #ante esta ríxida situación xurídica, é relativamente fácil entender que as mulleres tivesen tan pouco protagonismo no mundo marítimo. As mulleres daquela época só menciónanse como pasaxe e como esposas, e unicamente nalgúns especiais momentos históricos aparecen como protagonistas activas das diferentes expedicións ou conquistas.

Tamén, ante a superstición reinante naqueles tempos, a presenza de mulleres a bordo provocaba producía certa incomodidade. Pero a pesar diso, algunhas das que se propuxeron embarcar, lográrono, aínda que iso si, non sen sufrir dificultades, sacrificios e penalidades. E ademais tiveron que soportar expresións que hoxe en día se cualificarían sen ningún tipo de dúbida como machistas e vejatorias cara á dignidade da muller.

Por tanto, posiblemente sempre houbese mulleres que participaron en combates, e seguramente, case sempre vestidas de home. Neses casos facíano por diferentes motivos, tales como a defensa das súas ideas ou intereses persoais; pola súa honra persoal ou familiar; por escapar de peches en conventos; e, sobre todo, polo espírito de aventura.

O logro para que as mulleres que formaron parte das dotacións dos buques, especialmente dos de guerra, puidesen camuflarse como homes, foi conseguido grazas á vestimenta daquela época, en xeral moi folgada. En calquera caso, aquelas heroínas debían ser moi precavidas en todo momento, para non ser descubertas, polo que non podían acceder a calquera posto. A modo de exemplo, pódese mencionar que os usuarios dos canóns, aproximadamente dez por cada peza, á hora do combate desvestíanse das pezas superiores ao obxecto de evitar infeccións por introdución no organismo de pedazos de trapo impulsados polas achas do casco, que no caso das mulleres significase a súa inminente detección.

No resto das mariñas (nas civís: mercante, pesca, e recreo), sucedeu algo similar, e a muller desde a chegada da nosa Constitución entrou de forma activa en todas aquelas funcións a bordo (e en terra), que ata esa época só viñan sendo desempeñadas por homes de maneira xeral. E é de destacar que ademais están a realizar estes labores a plena satisfacción, e cun rendemento profesional exemplar.

A MULLER NA MARIÑA CIVIL:

Nos anos cincuenta e sesenta aínda sobrevivía a antiga crenza, xa mencionada, acerca dunha superstición sobre as mulleres e os barcos. Pensábase que a muller a bordo era símbolo de mala sorte nos buques. Obviamente aquela superstición foi erradicada pouco despois, pero, aínda así, naquela época en España, a regulamentación impedía ás mulleres ingresar nas Forzas Armadas, impedimento que se estendía tamén ás Escolas Superiores de Mariña Civil. Esa lexislación derrogouse fai corenta anos, nos anos oitenta, tras a chegada da Constitución do 78, que establecía a igualdade #ante a lei de homes e mulleres, sen discriminación de sexo.

En España, en 1984 María Ángeles Rodríguez Bernabeu foi a primeira oficial muller da mariña mercante. Anos antes, en 1977, Ángeles traballaba de camareira nun buque da navieira Trasmediterránea, tras abandonar os seus estudos de Filosofía na universidade. Nese momento decidiu que quería estudar náutica (mariña civil), pero levalo a cabo non ía ser unha tarefa fácil. Grazas a un amigo alumno de náutica que coñeceu en Trasmediterránea, acudiu a ver ao director da Escola de Náutica de Barcelona daquel momento, para darlle a coñecer o seu interese en matricularse naquela escola. E tras facerlle chegar as súas palabras, parece ser que o director, entre “asombrado e incrédulo”, indicoulle que iso era imposible xa que “ás veces nos barcos había que dicir tacos, e iso non era ambiente para unha muller”.

Por sorte o vaticinio daquel director non se cumpriu, e Ángeles empezou a súa carreira navegando en buques graneleros de España a EEUU, e comentaba fai un par de anos nunha entrevista de radio, que non tardou moito tempo en gañarse o respecto de toda a tripulación no momento que a viron meterse polos estreitos e longos túneles dos buques, arrastrándose entre graxas e aceites. Máis tarde continuou navegando en buques petroleiros, de Campsa e Repsol, viaxando a Nixeria e ao mar do Norte. Era a única muller a bordo, salvo cando embarcaba algunha esposa dalgún oficial ou tripulante. Entre as súas anécdotas poderíase destacar que sempre lle custou soportar o ruído constante existente nos buques. Respecto a a posible discriminación que puido soportar, destaca que non existiu, pero si paternalismo. Por iso ás veces tivo que pelexarse para poder cumprir coas súas obrigacións, xa que cando xurdía unha tarefa dura, tendíase a encargarlla a un home. Na actualidade, está retirada, vive en Xixón e é viúva. Conta que mentres navegou, o seu marido soportou como puido as súas longas ausencias, o contrario ao que era habitual naquela época.

O plan de estudos que cursou Ángeles, o de 1977, supoñía estudar os tres primeiros cursos, e navegar un ano de prácticas para poder examinarse para Piloto. Posteriormente, se se quería aspirar a ser capitán, había que cursar outros dous cursos (cuarto e quinto), e navegar outros catro anos como piloto, para poder examinarse para capitán (título profesional), previa obtención do título de Licenciado en Mariña Civil (título universitario). E seguramente como Ángeles xa era máis maior que o resto de alumnos e alumnas do seu momento, na carreira a capitán foi adiantada por outras mulleres.

O mesmo curso que Ángeles empezaba os seus estudos en Xixón, outra moza canaria chamada Mercedes Marrero Valero, nacida en 1961, a mediana de cinco irmáns e procedente dun colexio feminino, iniciábaos en Tenerife. Unha moza “de altura”, exxogadora de baloncesto (1,80 metros), que tivo o privilexio de participar nunha Universiada en Romanía, coincidindo mesmo coa ximnasta romanesa Nadia Comaneci, entre outras celebridades do deporte. Formou parte do famoso equipo Tenerife Krystal dos anos oitenta, compartindo vestiario coa súa irmá, e debutando en primeira división con quince anos (sendo xuvenil de primeiro ano, probablemente o fito deportivo do que máis orgullosa sente), chegando mesmo a alcanzar a internacionalidade. Xogou once anos en división de honra, con grandes rexistros anotadores case sempre baixo o seu querido dorsal “13”; pero como a súa paixón era o deporte en xeral, tamén entre 1985 e 1986 foi integrante dunha tripulación feminina que deu a volta a España a vela, entre cuxos participantes se achaba a a posteriori campioa olímpica, Theresa Zábel.

Mercedes comezaba os seus estudos de mariña civil xunto a outras dúas compañeiras, pero ao final tamén quedou soa. En 1986 obtivo o título de piloto, e en 1992 o de capitán. Foi, por tanto, a primeira muller en España en obter o título de capitán da mariña mercante. Mercedes Marrero conta moitas odiseas daquela época, aínda que prefire que algunhas delas continúen no anonimato. Considera que nos barcos algúns lle trataban como a un profesional máis, outros con máis dureza, e o resto con paternalismo, é dicir, había de todo. Pero na balanza final considera que existiron máis aspectos positivos que negativos, e cre que o pasou moi ben.

En 1994, a bilbaína Idoia Ibáñez Ozores foi a primeira muller que logrou ser capitán dun buque, estando en posesión do título de capitán da mariña mercante desde o ano anterior (especifico este punto porque, tal como marcaba a lexislación, buques por baixo dunha determinada tonelaxe e potencia poderían ser capitaneados con anterioridade por mulleres co título de piloto de primeira, en buques da navieira Iscomar). En concreto, Idoia navegou como oficial e mandou en buques da Compañía Loxística de Hidrocarburos (CLH, exCampsa) entre 1985 e o ano 2000. En realidade, a día de hoxe lembra que o seu mando en 1994, no petroleiro “Camponalón”, un petroleiro de 123 metros de eslora e un peso morto de 6500 toneladas, construído nos estaleiros Juliana de Xixón, en 1969, foi o seu primeiro gran mando, pero non o primeiro. Destaca que en 1992 tivo o mando do “Campero”, unha gabarra de 2500 toneladas de peso morto que fornecía “bunker” en Barcelona, con dúas hélices temón tipo “schottel”, que lle permitiron adquirir as habilidades necesarias para poder manobrar de maneira exitosa buques de maior tamaño, como o citado “Camponalón”.

A MULLER NA ARMADA:

O comandante é a máxima autoridade a bordo dun buque de guerra. En 2005, a entón tenente de navío Esther Yáñez González-Irún, foi a primeira muller comandante dun buque de guerra, o patrulleiro “Laya”. Na actualidade Yáñez é capitán de navío, pero no seu día foi tamén a primeira muller en ingresar na Escola Naval Militar de Marín (Pontevedra), seguramente porque corría a mar polas súas veas, como filla de mariño que era. Ademais, a capitán de navío Yáñez foi comandante por partida dobre. Primeiro no citado patrulleiro “Laya”, encargado de misións de vixilancia marítima polas costas andaluzas, e en 2010, xa como capitán de corveta, no buque de apoio loxístico “Mar Caribe”.

A capitán de Corveta Anita Sánchez Pandal foi a segunda muller comandante dun buque (ao ano seguinte que Esther Yáñez, en 2006), e precisamente dun con base en Galicia, en Tui (Pontevedra), nos seus tempos de alférez de navío. Estou a referirme ao patrulleiro de vixilancia interior Cabo Fradera, moi querido polas xentes da moi nobre e leal cidade de Tui, por certo. Da súa etapa como comandante do patrulleiro lembra que os pescadores daquela zona estaban convencidos de que o comandante do buque era o contramaestre, xa que se trataba dun señor alto, forte e con barba. Os pescadores non se podían nin imaxinar que fose ela quen estaba ao mando. De feito, a propia Anita Sánchez ás veces saía coa embarcación semirrígida de patrulla de vixilancia de pesca, e cando impoñía algunha sanción, ás veces os pescadores dicíanlle: “xa falarei eu co comandante do barco”, ao que ela preguntáballes, “pero que comandante?” Seguían convencidos do seu absurdo erro. Na actualidade, Anita Sánchez, como se indicaba na introdución deste artigo, é unha dos prácticos do Arsenal Militar de Ferrol.

A capitán de corveta Mariña Goicoechea Margalef converteuse en 2018 na terceira muller comandante dun buque da Armada, neste caso do buque hidrográfico Antares. É tamén tudense de nacemento, pero gaditana de adopción, polo que conta que ten o corazón partido, porque sempre se sentiu moi orgullosa de ser galega e, especialmente, de ser de Tui. É filla dun mariño xa retirado, que foi durante un tempo o comandante da “Comandancia Naval do Miño”, en Tui. Mariña tomou o mando do buque Antares con 37 anos, o 25 de xullo de 2018, en Cádiz, e a súa misión nese buque consistiu en actualizar toda a cartografía náutica para a seguridade de todos os buques, tarefa para a que contou con trinta e cinco tripulantes.

Hai dous anos foi nomeada a cuarta comandante dun buque da Armada, e a última de momento. A tenente de navío Pomba Sevillano Sánchez, tal como fixo no seu día a capitán de corveta Mariña Goicoechea, tomou o mando do buque hidrográfico “Antares” en xullo de 2020, deixando atrás o seu destino en Madrid como responsable de comunicación dixital dentro da “Oficina de Comunicación Social (OCS)”, na que se atopaba á fronte das redes sociais da Armada. A tenente de navío Sevillano, madrileña e sen tradición militar na familia, pertencente á 410ª promoción do Corpo Xeral, na súa traxectoria ocupou diferentes destinos relacionados coa hidrografía. Tras finalizar o seu mando foi destinada ao Gabinete da Ministra, ao departamento de relacións institucionais. Este verán está previsto o seu ascenso a capitán de Corveta.

En calquera caso, na Armada, do mesmo xeito que ocorre na mariña civil, as mulleres xa ocupan todo tipo de postos e categorías, desde os de mariñeiría, ata o de mando final, como xa se indicou.

A MULLER NA CONSTRUCIÓN NAVAL:

Ata fai cincuenta anos as palabras “muller” e “enxeñeiro” eran case incompatibles. Afortunadamente, o esforzo de moitas mulleres por romper as barreiras permitiu que esa dicotomía pertenza xa ao pasado, aínda que hai que apuntar que o proceso seguido para conseguilo non foi fácil, e mesmo ás veces tortuoso.

Matilde Santos Maza foi a primeira muller en iniciar os estudos de Enxeñería Naval en España, xunto a 249 homes, na Escola Superior de Enxeñeiros Navais de Madrid no ano 1965, cando se estaban poñendo os cimentos do que é hoxe en día o actual.

Colexio de Enxeñeiros Navais e Oceánicos. Dos seus principais recordos daquela época destaca a curiosidade dos seus compañeiros por ela (aínda que ningún chegou a falarlle o primeiro día, nin sequera os seus amigos), a falta de aseos femininos na escola (o que lle obrigaba a contar cun amable compañeiro que mantivese o aseo de mozos libre para que a “señorita” puidese acceder a el), os seus problemas nas prácticas de soldadura (empuñando soplete ou pinzas e eléctrodo e careta, cun mestre de taller entre estupefacto e divertido por ter na clase a unha moza), e como remate final, que unha vez finalizados os seus estudos, só conseguiu unha entrevista de traballo.

Ante tal desdicha final empezou traballando en ensaios non destrutivos, e posteriormente decidiu crear a súa propia empresa de inspección, a cal estivo en funcionamento ata o ano 1992. Aquel ano, dotando á empresa dun gran valor engadido, decidiu vendela a unha empresa de inspección alemá, que curiosamente non tiña ningunha muller en persoal, e pasouse ao mundo do transporte e a loxística. Actualmente está a traballar na explotación das enerxías renovables.

Mentres Matilde cursaba os seus estudos foi adiantada por María Jesús Bobo da Pena, quen foi a primeira muller en obter en España o título de Enxeñeiro Naval, na promoción de 1975/76. Unha anécdota da súa época de estudante está ligada a cando o profesor de Química, explicando as solucións, referíase á maionesa e comentaba “disto saben moito as señoritas verdade?”, dirixíndose ás mulleres alí presentes. En 1992 defendeu a súa tese doutoral titulada “Determinación do risco de excitación de vibracións no buque inducidas polo propulsor”. Traballou na Canle de Experiencias Hidrodinámicas do Pardo (CEHIPAR) e foi a investigadora principal no Programa “MJ-3A” sobre predición de potencia e velocidade en buques rápidos.

A ferrolá María del Carmen Tuñón Álvarez en 1974 converteuse na primeira muller en obter o título de Enxeñeiro Técnico Naval na Escola Universitaria Politécnica da Coruña. Nada máis finalizar os seus estudos empezou a traballar no estaleiro de Fene (Astano), onde desenvolveu toda a súa carreira profesional durante corenta anos. Foi a primeira muller en ascender a analista xefe nun estaleiro importante español.

Na Armada, a capitán de fragata María Concepción Rodrigo Bayo é a enxeñeira máis antiga desde que ingresou xunto a dúas compañeiras na Escola Naval Militar durante o ano 1997. Enxeñeiro aeronáutico de formación, está en posesión da especialidade de Enxeñeiro de Armas Navais. María Concepción iniciou a súa carreira, como alférez de Navío, no Arsenal da Carraca (Cádiz). Máis tarde, foi destinada ao Ramo de Armas da Xefatura de Apoio Loxístico (JAL) en Madrid, e comisionada ao Centro de Metroloxía e Calibración Acústica e Magnética (CEMCAM) no Arsenal de Cartaxena. Finalmente ascendeu a capitán de Fragata, o seu actual emprego, e pasou a formar parte da dotación da Sección de Sistemas Tácticos e de Combate da Subdirección de Mantemento na Dirección de Sostemento, na que desenvolve a súa función nestes momentos.

LIBRO, “LA MUJER EN LA MAR: HISTORIAS DE SUEÑOS CUMPLIDOS”:

Esta obra nova será presentada o xoves 30 de xuño, ás 19 horas, na sala Carlos III do Museo da Construción Naval (EXPONAV). Neste libro, escrito por Bartolomeu Cánovas e un servidor, e prologado pola Ministra de Defensa Margarita Robles, e a Conselleira do Mar Rosa Quintana, o lector poderá atopar dous períodos históricos ben diferenciados. Unha primeira parte que se remonta á época do século XV, o cal resulta moi interesante, ao comprobarse que naqueles tempos xa houbo mulleres que fixeron historia. E unha segunda, na que se ofrece o testemuño directo doutras, que neste momento aínda están a facer historia.

Estas últimas tiveron a ben contarnos as súas experiencias, tanto boas como malas. Pero sen ningún tipo de dúbida, do seu relato en xeral despréndese a súa satisfacción por alcanzar os seus soños, ao cumprir uns obxectivos que ata fai moi pouco, estábanlles prohibidos por lei. Ademais, as súas metas conseguidas han servido de guía para todas aquelas que están a seguir, ou queiran seguir, os seus pasos. O camiño das pioneiras, por certo, non foi nada fácil de completar. Para percorrelo, ademais de ter que derrubar as estritas barreiras legais existentes, tamén tiveron que loitar contra o arraigado machismo existente na sociedade reinante. E mesmo quizais, noutros casos, deuse o paradoxo de que a oposición a haxan atopado noutras mulleres, quen non vían con bos ollos que os traballos na mar foron apropiados para elas.

Para levar a cabo este libro investigouse a historia de mulleres que marcaron o pasado, utilizando, entre outras fontes, un elevado número de documentos sobre a materia, tanto nacionais como estranxeiros. Pero quizais, a parte máis interesante desta investigación residise nas entrevistas persoais efectuadas a algunhas das protagonistas, as cales nos achegaron moito máis ás situacións vividas por estas primeiras mulleres. Hai que pensar que moitas destas mulleres aínda están en activo, xa que a porta á mar para elas abriuse fai moi pouco tempo.

Aínda que este traballo foi preparado con moita ilusión polos seus autores, débese destacar que moitas das entrevistadas, principalmente as pioneiras, están cansadas de que llas lembre sempre como as primeiras mulleres da Mariña Mercante ou da Armada, e a data actual prefiren que se lles pregunte polos seus obxectivos actuais, xa que a maioría, como xa comentei, aínda están en activo, na mar ou noutros traballos, aínda que iso si, maioritariamente relacionados co sector naval e o marítimo. Por todo iso, este libro dedicámosllo a TODAS as mulleres que colaboraron na súa elaboración.

Finalmente gustaríame indicar que hai previstas outras tres presentacións deste libro en Galicia ao longo do verán: o día 13 de xullo ás 19h no Salón de Actos da Autoridade Portuaria de Coruña, o venres día 15 ás 20h na Sala Multiusos do Concello de Viveiro (Lugo), e o venres 2 de setembro ás 19h no Edificio de Sesións da Autoridade Portuaria de Vigo (peirao de transatlánticos). A entrada ás presentacións é libre e gratuíta ata completar o aforo. Ademais esta obra publicouse baixo a editorial de nome mariñeiro BITA, situada na tenda do mesmo nome, e situada no interior do Museo Naval de Ferrol (xunto a EXPONAV). O libro poderase adquirir tanto na devandita tenda, como na recepción de EXPONAV, por 20 euros, nos horarios habituais de apertura dos museos, a partir do día da súa presentación. Igualmente poderá ser adquirido os días das presentacións, a cuxa finalización será dedicado polos autores. Tamén poderá ser adquirido de maneira en liña, a través da páxina web da tenda BITA. Nesta ligazón accédese á tenda en liña de Bita para a súa compra: La Mujer en la Mar – Bita

Tamén houbo unha presentación en agosto telemática do Libro da “Muller na Mar” en Paraguai na canle de noticias marítimas “Mundo Fluvial e Marítimo” de Paraguai (do minuto 04:30 ao 20:00 da entrevista, colocar cursor debaixo en abrir vínculo en nova pestana):

📌 MFMPY #87|✅️ Lanzamento e presentación de libros en Galicia, España e Huasco Puerto, Chile – YouTube

ATA DESPOIS DO VERÁN, VÉMONOS EN SETEMBRO!