“DEPARTAMENTOS” e “TÍTULOS” profesionais da “MARIÑA MERCANTE”

Entrevista Cope + Galicia do 25/05/22 ás 13:10h:

Recentemente, o RD 269/2022, do 12 de abril, veu a regular os actuais títulos profesionais e de competencia da Mariña Mercante. Este decreto divide os títulos en tres secciones: departamento de ponte e cuberta, departamento de máquinas, e departamento de radioelectrónica e radiocomunicacións. Como novidade, no departamento de máquinas regúlase o título de Oficial Electrotécnico da Mariña Mercante, que nace #ante a importancia que adquiriu nos últimos anos a electricidade nos buques, coa chegada da alta tensión, entre outros motivos. Estes títulos, xunto cos da Mariña de Pesca, e a Mariña de Recreo, establecen o catálogo de títulos da Mariña Civil, e son diferentes dos títulos de enxeñería naval e oceánica.

Introdución:

Tras a publicación en 1981, polo entoes Ministerio de Transportes, Turismo e Comunicacións, dun real decreto (RD) sobre títulos profesionais da mariña mercante, pasouse a adecuar os citados títulos ao novo plan de estudos da carreira de Náutica que se aprobou en 1977, e que era idéntico para todas as escolas de mariña civil de España. Aquel RD dispoñía as condicións esixibles para a obtención dos títulos profesionais da Mariña Mercante e as atribucións correspondentes aos mesmos, clasificados en tres secciones: náutica, máquinas navais e radioelectrónica naval. Aparte aquel RD tamén regulaba os títulos de navegación de cabotaxe (patrón, e patrón maior).

Posteriormente, outro RD de 2009 viño a adecuar de novo as titulacións profesionais da mariña mercante a outros novos plans de estudos, agora xa dependentes das diferentes universidades, e distintos en cada unha delas. O novo RD enumeraba todos os títulos profesionais da mariña mercante, similares aos actuais, e que eran os seguintes: Capitán, Piloto de primeira, Piloto de segunda, Patrón de altura, Patrón de litoral, Patrón portuario, Mariñeiro de ponte, Xefe de máquinas, Oficial de máquinas de primeira e Oficial de máquinas de segunda da mariña mercante, Mecánico maior naval, Mecánico naval, Mariñeiro de máquinas, Oficial radioelectrónico de primeira e Oficial radioelectrónico de segunda da mariña mercante. A continuación, o RD indicaba que todos aqueles títulos clasificábanse en tres secciones, denominadas sección de ponte ou cuberta, sección de máquinas e sección de radiocomunicacións. Por primeira vez aparecía a denominación de sección de cuberta, probablemente procedente da denominación anglosaxoa “deck”.

Finalmente, e moi recentemente, o RD 269/2022, do 12 de abril, volveu a regular os títulos profesionais e de competencia da Mariña Mercante. Esta vez divide os títulos en tres secciones: departamento de ponte e cuberta, departamento de máquinas, e departamento de radioelectrónica e radiocomunicacións. Como novidade, no departamento de máquinas regúlase o título de Oficial Electrotécnico da Mariña Mercante, diferente dos títulos dos oficiais radioelectrónicos da sección terceira tradicional, coñecidos tradicionalmente como radios, e case en extinción nos buques hoxe en día, xa que as súas tarefas pasaron a ser realizadas polos oficiais de ponte posuidores dos títulos correspondentes de operadores do sistema mundial de socorro e seguridade marítima. O novo título de oficial electrotécnico (ETO) nace #ante a importancia que adquiriu nos últimos anos a electricidade nos buques.

A mariña de pesca:

A Lei 3/2001, do 26 de marzo, de Pesca Marítima do Estado, establece no seu artigo 42 que o Goberno, a proposta do Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentación (MAPA), regulará as titulacións dos profesionais do sector no marco do sistema educativo xeneral, establecendo os requisitos de idoneidade e as atribucións profesionais correspondentes a cada título, sen prexuízo das competencias do antigo Ministerio de Fomento, agora Ministerio de Transporte, Movilidad e Axenda Urbana (MITMA).  Esta competencia na actualidade é asumida polo propio MAPA.

Por iso, mediante o RD 36/2014 regúlanse os títulos profesionais do sector pesqueiro, que en España son os seguintes: a) Capitán de pesca; b) Patrón de altura; c) Patrón de litoral; d) Patrón costeiro polivalente; e) Patrón local de pesca; f) Mariñeiro pescador; g) Mecánico maior naval; e h) Mecánico naval. Os títulos anteriores clasifícanse en tres secciones: sección ponte, á que pertencen os títulos que van da letra a) á c); sección polivalente, títulos da d) á f); e sección de máquinas, recollidos nas letras g) e h).

Explicado isto, poderíanos xurdir a seguinte incógnita: ¿Poden os oficiais da MM enrolarse nos buques de pesca? e viceversa?

Respecto ao primeiro interrogante, os titulados de máquinas da mariña mercante poderán exercer as atribucións que lles concede a súa titulación a bordo dos buques pesqueiros, pero previamente ao seu embarque, deberán acreditar ante a comunidade autónoma ou, no seu caso, ante o MAPA, que se achan en posesión dunha tarxeta profesional de máquinas da mariña mercante, a efectos de ser incluídos no Rexistro de Profesionais do Sector Pesqueiro. Este paso é fundamental, xa que só os titulados da mariña mercante que se achen no citado rexistro poderán exercer as súas funcións en buques de pesca. E no referente aos titulados de ponte da mariña mercante, os capitáns e pilotos da mariña mercante poderán exercer funcións en buques pesqueiros dentro das condicións e atribucións recollidas na Orde do 28 de febreiro de 1976, a cal establece as condicións que precisan os Oficiais da Mariña Mercante para desempeñar prazas nos buques de pesca. Segundo o artigo 3 da citada orde, todos os Capitáns e Pilotos da Mariña Mercante estarán facultados para enrolarse en praza de Oficial en buques pesqueiros. Tamén no artigo 4 da devandita orde indícase que, para a obtención do título de capitán de pesca, os capitáns e pilotos da mariña mercante, deberán superar un exame sobre pesca e acreditar de cen a trescentos días de navegación (dependendo do título) en buques pesqueiros, na forma establecida no artigo segundo da Orde ministerial de Comercio do 21 de xaneiro de 1975, (e ademais perfeccionados con anterioridade á data de celebración do exame).

Respecto ao segundo interrogante, o de se os titulados do MAPA poden enrolarse nos buques mercantes, a resposta tamén é afirmativa, e do mesmo xeito que antes, tras a inscrición no rexistro correspondente, esta vez do MITMA. Como se indicou con anterioridade, a tarxeta profesional de Patrón de Altura da Mariña Mercante atribúe aos seus posuidores para exercer como oficiais de ponte e cuberta encargados da garda de navegación en buques de arqueo bruto inferior a 3000 GT, aínda que a oficiais con certa experiencia, tal como indica o RD 269/2022, tamén se lles permite embarcar mesmo de capitán, en buques de determinado porte. Os requisitos específicos para a súa obtención son o de estar en posesión do título académico de Técnico Superior en Transporte Marítimo e Pesca de Altura, ou doutro título de técnico superior que o substitúa, recoñecido neste ámbito, ou sexa, referímonos a titulacións de escolas náutico-pesqueiras. Aínda que en realidade, hoxe en día, cando os alumnos finalizan eses estudos de técnicos superiores, poden elixir entre darse de alta no rexistro do MAPA ou no do MITMA. Polo seu lado a tarxeta de Patrón de Litoral da Mariña Mercante atribúe a embarcar como Oficial de ponte e cuberta en buques civís de arqueo bruto inferior a 1.600 GT. Para obtela débese estar en posesión do título académico de Técnico en Navegación e Pesca de Litoral ou doutro título de técnico que o substitúa, recoñecido neste ámbito.

¿MARIÑA MERCANTE e MARIÑA CIVIL son termos equivalentes?

Aínda que no pasado si puideron selo, hoxe en día, son mariñas distintas. Xa no ano 1978, o presidente Suárez levou a cabo un pequeno cambio, substituíndo o nome da “Subsecretaría de Mariña Mercante (SMM)” polo de “Subsecretaría de Pesca e Mariña Mercante (SPMM)”. E finalmente, por RD 1897/1980, a SPMM dividiuse en dúas. Por unha banda, quedaría unha “Subsecretaría de Pesca” (máis tarde chamada “Secretaría Xeral de Pesca Marítima”), dependente do MAPA; e, doutra banda, a “Dirección Xeral de Tráfico Marítimo (DTMM)”, que cambiaría posteriormente o seu nome ao actual de “Dirección Xeral de Mariña Mercante (DGMM)”, dentro do Ministerio de Transportes e Comunicacións.

Pero houbo que esperar ata 1992, para que o ministro Borrell aprobase a revolucionaria “Lei de Portos do Estado e da Mariña Mercante”, que trouxo moitos cambios no mundo marítimo. Entre outros, con ela derrogouse a “Lei Penal e Disciplinaria da Mariña Mercante (LPDMM)”, vixente desde finais de 1955, da que se podería destacar, a título anecdótico, que prevía castigos por faltas na mar, por exemplo o de privar aos mariños da súa ración diaria de viño. A nova lei de Portos de 1992 establecía as bases dunha administración marítima civil, a que temos hoxe en día, con Capitanías Marítimas civís que aos poucos foron substituíndo ás Comandancias de Mariña da Armada.

Na actualidade, o MITMA, a través da DGMM encárgase de expedir as titulacións profesionais de “mariña mercante (MM)” (e curiosamente, dependendo das CCAA, tamén das de recreo), e a Subsecretaría de Pesca e de Alimentación, das de Pesca. Isto xa crea a data actual unha brecha importante entre o que podería ser MM e o que sería Pesca.

Como xa se indicou, as habilitacións profesionais marítimas en España materialízanse en documentos que xeralmente se denominan títulos. Estes son de diferente natureza, distinguíndose os de Mariña Mercante e os de Pesca, ambos de carácter civil. Son titulacións civís que forman parte da mariña civil, e ás que se poderían sumar os títulos da mariña de recreo, se consideramos que todo o que non sexa mariña militar, sería mariña civil. Por tanto, a mariña mercante é unha parte da mariña civil, e non un termo equivalente.

As titulacións de recreo:

As titulacións náuticas de recreo habilitan para gobernar embarcacións de recreo que non teñan fins comerciais. Esta característica, a non existencia dun fin comercial, é a que diferencia á mariña de pracer, das outras mariñas civís (mercante e pesca). As titulacións náuticas de recreo son emitidas pola DGMM ou as CCAA que asumisen estas competencias (Andalucía, Asturias, Baleares, Canarias, Cantabria, Cataluña, Ceuta, Galicia, Melilla, Murcia, País Vasco e Valencia).

Existen diferencias titulacións de recreo, aínda que as principais son as seguintes: Autorizacións Federativas, Licenza de Navegación, Patrón de Moto Náutica, Patrón para Navegación Básica, Patrón de Embarcacións de Recreo, Patrón de Iate, Capitán de Iate, e Patrón Profesional de Embarcacións de Recreo. Curiosamente, este último título profesional de embarcacións de recreo, naceu nos últimos anos para cubrir certo baleiro existente. Este en concreto só emíteo a DGMM, e concede atribucións relativas á formación, para que os seus posuidores poidan actuar de maneira profesional como instrutores nas prácticas básicas de seguridade e de navegación que se impartan a outras persoas que queiran obter os títulos de Patrón para a Navegación Básica e Patrón de Embarcacións de Recreo.

Mariña Civil e Mariña Militar:

Desde que existen barcos dedicados ao comercio civil, poderíase dicir que existe unha Mariña Civil e unha Mariña Militar, aínda que se debe destacar que no pasado esta diferenciación non foi tan clara. Por tanto, o interrogante para resolver sería o seguinte: en que data poderiamos datar o inicio da existencia de ambas as Mariñas? O primeiro intento de dotar España cunha estrutura administrativa específica da Mariña Civil rexístrase a principios do século XVI, cos Reis Católicos. O descubrimento de Colón, en 1492, xa esixía unha administración de tales características.

Pero habería que esperar á chegada das reformas impulsadas pola República que estableceron a lei do 12 de xaneiro de 1932, que, entre outras cousas, contemplaba a separación da Mariña Civil da Mariña Militar, aínda que ambas pertencendo ao “Ministerio de Mariña”. Nese momento creouse a “Subsecretaría da Mariana Civil (SMC)”, cuxa sede foi a mesma que ocupa actualmente a DGMM. Tamén se creou o “Corpo de Servizos Marítimos”. A SMC estaba formada por catro inspecciones: a de “Navegación”, a de “Pesca”, a de “Buques e Construción Naval” e a de “Persoal e Alistamiento”. En agosto de 1934, a nova Subsecretaria perdeu definitivamente a súa dependencia do Ministerio de Mariña, pasando a depender do de Industria e Comercio.

O Mariño:

A palabra “mariño” abarca a aptitude para desempeñar labores a bordo dunha nave ou buque, sexa como oficial ou tripulante. Pero débese destacar que a forma de referirse aos mesmos é moi diferente na mariña de guerra (Armada) e na mariña de pesca e mercante.

O mariño da Armada, traballa para unha institución estatal, posúe graos desde mariñeiro a almirante e desenvolve a súa carreira en buques da Armada. Pola contra, os oficiais e tripulantes da mariña mercante e a mariña de pesca, desenvolven os seus estudos en universidades e en escolas profesionais civís de náutica e pesca. Os graos nos oficiais da mariña mercante, na sección de ponte, van desde piloto de segunda ata capitán, e os seus uniformes son semellantes aos da Armada (aínda que os civís non posúen “cocas” nas bocamangas).

Destacar que, os mariños civís, como xa se indicou, posúen titulacións profesionais e tarxetas profesionais que lles facultan para exercer unha profesión nos buques mercantes e de pesca, pero á parte existen os Certificados de Especialidade, que lles achegan unha capacitación para afrontar situacións de emerxencia, así como coñecemento en materia de seguridade no traballo, atención médica, supervivencia na mar, e unha formación específica para os buques de pasaxe e buques tanque. Por tanto, os mariños civís, ademais das titulacións correspondentes, e dependendo do tipo de buque no que embarquen (petroleiro, gasero, pasaxe, quimiquero, etcétera), terán que posuír os certificados de especialidade obrigatorios necesarios. Como último indicar, que tanto os títulos, como este tipo de certificados, terán que ser revalidados cada cinco anos, nun centro profesional especializado neste tipo de cursos.

Desde a aprobación dunha resolución da OMI de xuño de 2010, cada 23 de xuño, desde 2011, celébrase o día do mariño, como sinal de respecto, recoñecemento e gratitude cara á xente de mar de todo o mundo.

O papel da muller:

Nos anos cincuenta e sesenta aínda sobrevivía unha antiga crenza acerca dunha superstición sobre as mulleres e os barcos. Pensábase que a muller a bordo era símbolo de mala sorte nos buques. Obviamente aquela superstición foi erradicada pouco despois. Naquela época en España, a regulamentación impedía ás mulleres ingresar nas Forzas Armadas, impedimento que se estendía tamén ás Escolas Superiores de Mariña Civil.

Esa lexislación derrogouse nos anos oitenta, tras a chegada da Constitución do 78, que establecía a igualdade ante a lei de homes e mulleres, sen discriminación de sexo. Por iso no curso escolar 1979-80, as mulleres por primeira vez puidéronse matricular nas carreiras náuticas das Escolas Superiores de Mariña Civil en España. Cinco anos despois, en 1984, xurdía a primeira Oficial (Piloto de Segunda) da Mariña Mercante. Aquela asturiana respondía o nome de María Ángeles Rodríguez Bernabeu. Tras ela chegarían o primeira capitán da Mariña Mercante, a canaria Mercedes Marrero Valero en 1992; o primeira capitán con mando en 1994, Idoia Ibáñez Ozores; a primeira Oficial de Máquinas, María Cardona; o primeira Xefe de Máquinas, Belén Crespo, xa no ano 2000; e fai moi pouco tempo, a primeira Práctico (en Alxeciras), Macarena Gil, no ano 2015.

Na Mariña de Guerra, na Armada, a primeira muller oficial con mando, o actual capitán de navío Esther Yáñez, xurdiu en 2005. Tras ela só houbo outras tres oficiais con mando, as capitáns de Corveta Anita Sánchez Pandal e Carmen Mariña Goicoechea Margalef, e máis recentemente a tenente de Navío Pomba Sevillano. Curiosamente Anita Sánchez foi a primeira e única práctico militar, cargo que ocupa na actualidade no Arsenal Militar de Ferrol.

Débese destacar que, na trixésimo segunda asemblea da OMI celebrada en 2021, aprobouse o implementar o día 18 de maio, como data de referencia específica ao labor e presenza da muller no ámbito marítimo. Por tanto, desde este ano, cada 18 de maio celebrarase o día da muller no sector marítimo, como apoio para a procura dunha contorna laboral libre de obstáculos.

Enxeñeiros navais e enxeñeiros mariños:

Alá polos anos oitenta e noventa, cando cursei os meus estudos de Mariña Civil, xa existía unha polémica, case histórica, referente á reivindicación do nome de enxeñeiro por parte dos estudantes de mariña civil. Aínda que tamén é verdade que adoitaba preocupar máis aos titulados de Máquinas, que aos de Puente, como era o meu caso. Toda a confusión parece que procedía da denominación que os ingleses daban aos Xefes de Máquinas dos buques, “Chief Engineer”.

Vou tentar explicar dunha forma rápida, que non é nada fácil, este asunto. As escolas de Enxeñería Naval e Oceánica, como as que temos en Ferrol, Madrid ou Cartaxena, forman aos “deseñadores” dos buques; mentres que as escolas de Mariña Civil (Escolas Técnicas Superiores de Náutica e Máquinas Navais), como as de Coruña, Bilbao, Cádiz ou Tenerife, forman aos “usuarios” dos mesmos. Nese punto radica a diferenza principal. Evidentemente os plans de estudos teñen o seu paralelismo, porque todo orbita sobre os barcos, e ao final cada profesional traballará no que queira e no que poida, pero a orixe debe estar claro.

Mentres cursan os seus estudos, nin os estudantes de Mariña Civil pensan en deseñar buques no futuro, nin os de Enxeñería Naval en tripulalos, polo que non debería existir esa confusión. Eu polo menos nunca a tiven. Os mariños mercantes españois son grandes expertos que demostran gran profesionalidade en múltiples ocasións, pero non son enxeñeiros navais e por iso non poden atribuírselles as súas competencias, do mesmo xeito que a un Enxeñeiro Naval tampouco se lle poden outorgar as competencias de gobernar un buque.

Iso non quere dicir que as escolas de Mariña Civil só formen oficiais para navegar, pero si que ese é o seu fin principal. E digo isto porque o negocio marítimo “intermodal” dá oportunidades aos mariños civís para buscar alternativas doutros traballos que non sexan puramente os de embarque. Por todo isto eu animo a todos aqueles estudantes que se atopen actualmente cursando, ou ben os estudos de Mariña Civil, ou ben os de Enxeñería Naval, a que sigan realizándoos con entusiasmo, pero sempre tendo claro cara a onde apuntan os seus obxectivos. Ambas as titulacións darán unha boa saída ás súas aspiracións, pero cada unha cun rumbo diferente.

E explicado o tema das atribucións, agora vén o lio das denominacións das titulacións, asunto máis complexo. A adaptación ao Espazo Europeo de Educación Superior (EEES), coñecido como “Plan Bolonia”, cancelou o catálogo oficial de títulos universitarios causando unha desenfreada oferta de títulos, en moitos dos cales se incorporaba o nome de “enxeñería”, probablemente para facelos máis atractivos aos potenciais estudantes, e creando certa confusión nos alumnos sobre as competencias dos mesmos. Entre as novas enxeñerías apareceron os “Enxeñeiros Mariños” dos estudos de mariña civil, que viñeron cruzarse con outras novas acepcións que crearon os Enxeñeiros Navais, tales como Enxeñeiro Náutico, Arquitecto Naval, ou Enxeñeiro en Propulsión e Servizos.

Pero en 2014, tras recurso do COIN, o Tribunal Supremo ordenou que se excluíse a palabra “Enxeñería” nos títulos de mariña civil. O Tribunal explica na sentenza que os estudos de Piloto e de Máquinas Navais oriéntanse, desde o punto de vista profesional, de competencias e de coñecementos adquiridos, “a unha actividade de navegación que non é a definidora da Enxeñería” e recalca que esta diferenza “ha de preservarse académica e profesionalmente en evitación de eventuais confusións”. Por esta razón, o Tribunal Supremo ordenou que se excluíse o substantivo “Enxeñería”, despois de que con este substantivo do título académico sobre o que se debatía non resaltaba coa suficiente nitidez a actividade para a que habilitaba.

Curiosamente esta sentenza non afectou á Escola de Mariña Civil de Santander, xa que esta fixo a solicitude do cambio de maneira independente ao resto de escolas de mariña civil de España, e por tanto mantén o nome de enxeñería no seu grao e máster. Tamén é curioso o caso da escola que imparte estudos de mariña civil en Coruña (da UDC), que si mantén o nome de enxeñería no máster (enxeñería mariña), xa que o obtivo antes de todo o lio.

Tamén é de destacar o caso da escola de Barcelona, única de España, dentro das de estudos de mariña civil, que é coñecida como “facultade”. Nela, á parte dos estudos de mariña civil, tamén se imparten estudos de grao de enxeñería naval, de propulsión e servizos, pola súa proximidade aos de mariña civil da sección de máquinas. Xeralmente nestas escolas, cun pouco de esforzo adicional, obteñen a titulación de grao de enxeñería e a de mariña civil de máquinas.

Por último, non podería deixar de mencionar outro caso curioso, o da formación que se imparte no Grao en Mariña da Escola de Enxeñería de Bilbao, que inclúe os estudos de mariña civil. O grao de Mariña, o da sección de Máquinas da MM, en 2018 conseguiu o máximo recoñecemento europeo, o selo EUR-ACE. Trátase da acreditación internacional de enxeñería máis prestixiosa de Europa que distingue aos centros que cumpren os máximos estándares de calidade, relevancia, transparencia, recoñecemento e mobilidade contemplados no Espazo Europeo de Educación Superior. Este grao converteuse ese ano no primeiro de enxeñería da UPV/EHU que lograba ese certificado internacional de calidade, unha boa noticia para uns estudos con altas taxas de empregabilidade e que certifica a calidade da súa formación, ademais do recoñecemento internacional dos seus titulados.

Curiosamente, aínda que o certificado concédeo a Rede Europea para a Acreditación do Ensino en Enxeñería, que en España xestiónao a ANECA (que se encarga da aprobación de todos os títulos universitarios), no caso do grao biscaíño, levou un camiño diferente. Logrou en 2015 a acreditación no Engineering Council de Gran Bretaña, considerado como o organismo regulador para esta profesión de máis prestixio de Europa, o que lles permitía contar de forma directa co selo EUR-ACE. A entidade británica comproba que o plan de estudos axústase ao labor que deben desenvolver os titulados e a súa certificación concédelles atribucións profesionais de enxeñeiro para exercer en todo o mundo. Por tanto, non deixa de ser curioso que polo menos na escola de Bilbao non se imparta unha titulación dual, no caso de máquinas, tal como fai Barcelona.

Conclusións:

Na actualidade, para manexar buques civís existen tres tipos de habilitacións:

• Títulos profesionais, que facultan para exercer unha profesión nos buques mercantes e pesqueiros.
• Certificados de seguridade e especialidade marítima, para realizar determinadas funcións polos profesionais.
• Titulacións de recreo, para manexar embarcacións deportivas que non teñan fin comercial.

E finalmente, para exercer funcións nos buques de guerra, será necesario pertencer á Armada, e posuír un determinado grao. Outro caso diferente sería o embarque noutro tipo de Buques de Estado, pero nesa lección non se entrará hoxe, por problemas de espazo.

Para terminar, débese indicar que a gran analogía que existe, entre as mariñas Mercante e de Pesca, é que ambas as mariñas son exercitadas por mariños civís. Ou devandito de forma oposta, por mariños “non militares”. Igual as cousas aclaráronse un pouco cando nos anos noventa as “Escolas Superiores de Mariña Civil”, as que formaban aos mariños mercantes, pasaron a denominarse “Escolas Técnicas Superiores de Náutica e Máquinas”, perdendo desa forma a exclusividade que tiñan sobre o nome de Mariña Civil.

¡ATA O PRÓXIMO MES!